भारतीय आयुर्वेदिक वनस्पती उंबर( औदुंबर)
Indian medical tree umbar information in marathi
• शास्त्रीय नाव : Ficus racemosa ( फायकस रेसिमोझा) असून हा वृक्ष भारतीय मोरेसी कुळातील आहे.
• या वृक्षाला संस्कृत भाषेत औदुंबर, जंतूफुड, हिंदी मध्ये गुलेर इंग्लिश मध्ये क्लस्टर फिड असे म्हंटले जाते.
• उंबराच्या झाडाचे भाग:
• मूळ : सोटमुळ
• खोड : बुंधा मोठा रुंद, पांढरट रंगाची साल वरून दिसते, त्याखाली हिरवा रंग असून तकतकीत दिसायला असते.
• पाने :
झाडाची पाने गडद हिरवट पोपटी रंगाची असून लंबवर्तुळाकार असून शेंड्यास टोकदार दिसून त्यावर फोड आलेले असतात.
• फुले व फळे :
या झाडाची फुले आजपर्यंत कोणी पहिली नाहीत. मात्र खोडास छोट्या छोट्या उपशाखा उठून त्यामध्ये समूहाने गुच्छा प्रमाणे फळे लागतात. यामध्ये नर, मादी व नपुंसक अशी फळांची रचना आढळते. यामध्ये सुरवातीस नर फळे, फळांच्या शेंड्याकडील भागात मादी फळे, व मध्यभागी नपुंसक फळे असतात.
फळे फोडून पाहिल्यास त्याच्या आतील बाजूस आपणास लहान घुंगुरट्या, चिलटासारखे लहान कीटक आढळतात. जे फळातील आतील बाजूस असतात. त्यांच्या मुळे या फळांचे परागीकरण होऊन फळे व बीज निर्मिती होते. या फळाच्या आतील बाजूस असणारी केसरे याची फुले आहेत.
ही फळे सुरवातीस हिरवी व नंतर पिकल्यावर लाल रंगाची होतात.
• या झाडाची फळे खाण्यायोग्य असून ती प्राणी, पक्षी, मानव यांच्या अन्नात समाविष्ट होतात.
• कीटकांच्या साहाय्याने परागीकरण होत असल्याने हा वृक्ष कीटक प्रजनन व संगोपन करणारा वृक्ष आहे.
• या झाडावर खारी, पक्षी( चिमणी, कावळे, पोपट वगैरे) अधिवास करतात.
• गायी गुरे या झाडाची फळे व पाने आवडीने खातात.
• वड, उंबर, अंजीर, पिंपळ ही झाडे एकाच वर्गातील असून त्यांची फळे वाटोळी असतात.
• उंबर झाडाचे औषधी महत्त्व :
• शीत पित्ताचा त्रास होत असेल तर आपण उंबरे वाटून त्याचा रस जर सलग दोन- चार दिवस घेतला तर हा त्रास कमी होतो.
• सारखी भुक लागणे, भस्म्या झाल्यासारखे खाणे हा आजार बरा करण्यासाठी कच्ची उंबरे तोडून ती वाळवून पावडर करा, सकाळ संध्याकाळ रोज एक चमचा कोमट पाण्यासोबत घ्या. बरे वाटू लागेल
• अतिसार, डायरीया, पोटाचे आजार यावर उंबराच्या निरोगी पानांचा रस काढून तो घ्या बरे वाटेल.
• पोटाच्या विकारावर उंबराच्या वाळलेल्या फळांची पावडर ओवा व सैंधव मिठ घालून रोज सकाळी व संध्याकाळी खाल्यास पोटविकार बरे होण्यास मदत होते.
• उंबराच्या कच्च्या फळांची भाजी खावी, पोट विकार बरे होतात.
• श्वेतपदर, कमजोरी, धातुरोग या समस्यांवर उंबराची कोवळी पाने वाटून त्याच्या रसात खडीसाखर व मध घालून खावे बरे वाटेल.
• अंग सारखे गरम होत असेल, जळजळ होत असेल, उंबराच्या कोवळ्या पानांचा रस काढून त्यात खडीसाखर घालून रोज एक चमचा पिल्याने बरे वाटू लागेल. व उष्णता कमी होईल
• शरीरास कुठेतरी मुक्कामार लागला, सूज आली तर उंबराची साल काढून ती वाटून लावल्यास सूज कमी होण्यास मदत होईल.
• उंबराची साल चेचून तसेच पाने वाटून अर्धालीटर पाण्यात टाका व त्यात थोडी तुरटी टाकून ते कोमट पाणी घेऊन गुळण्या केल्यास तोंड येणे , तोंडात फोड येणे कमी होते.
• शरीरावरील फोडांवर उंबर साल वाटून लावल्यास फोड फुटून बरे वाटू लागते.
• विंचू चावल्यास उंबराच्या पानांचा रस काढून लावल्यास व चोत्याचा लेप लावल्यास बरे वाटते.
• उंबराच्या पानांवर असणारे लाल ठिपके काढून ते वाटून बकरीच्या दुधात घालून तोंडावर लावल्यास तोंडावरील मोड्या ( पिंपल्स) कमी होण्यास मदत होईल.
• तोंडावरील काळे डाग, सुरकुत्या घालवण्यासाठी उंबराच्या सालीच्या पावडरीचा ओला लेप द्यावा कमी होण्यास मदत होते.
• एखाद्यावेळी भाजले असता उंबराच्या पानांची पेस्ट करा व त्याचा लेप लावावा, बरे वाटू लागेल.
• उंबराच्या पानातून फळातून तसेच सावलीतून निघणारे पांढरे दूध चिक हा गुडघे दुःखी व कंबर दुखीवर लावल्यास ती दुखायची थांबेल.
• उंबराच्या खोडातील चिक हा गालगुंड कमी करणारा, तसेच शितगुणी, दाहशमन करणारा,रक्तस्त्राव थांबवणार, व विषबाधेवर उपयुक्त आहे.
• उंबराच्या झाडाच्या मुळीस रात्रीच्या वेळी छेद देवून त्याखाली एखादे मडके ठेवले तर रात्रभर त्यात पाणी साठेल इतके पाणी या झाडात असते. त्याची चव शहाळ्यातील पाण्यासारखी असते. ते पाणी आपण थोडे थोडे दिवसभर पिल्यास किडनी, लिव्हर यांची स्वच्छता होते.
• नाकातून रक्त येत असल्यास पिकलेल्या उंबराच्या रसात गुळ व मध घालून दिल्यास बरे होते. हाच उपाय मासिक पाळीत जास्त रक्तस्त्राव होत असताना स्त्रियांनी करावा. बरे वाटते.
• तोंडात फोड उठणे यासाठी उंबराच्या सालीचा व पानांचा रस काढा करून तोंडात धरावा, व थोडा थोडा घ्यावा. फोड बरे होतात.
• उंबराची पिकली फळे खाल्यास गर्भाशयाच्या मास पेशींना बळ मिळते.व गर्भ राहतो.
• पायाचे तळवे फाटने, हाता पायांना जखमा झाल्यास उंबराचा पांढरा चिक त्यावर लावावा जखम भरण्यास मदत होते.
• उंबराच्या सालीचा रस काढा हा मूळव्याध या रोगात रक्त पडत असेल तर थोडा थोडा घेत राहिल्यास ते कमी होण्यास मदत होते.
- भारतीय हिंदू संस्कृती मध्ये असणारे उंबराचे महत्त्व :
हिंदू देवता श्री गुरु दत्तात्रेय यांचा रहिवास उंबर वृक्षांमध्ये आहे असे मानले जाते.
• उंबराचे झाड ज्या ठिकाणी आहे त्याठिकाणी पाण्याचा साठा असतो. म्हणून बोर, विहीर ही उंबराच्या झाडाजवळ मारल्यास पाणी लागते.
• उंबराचे झाड हे चोवीस तास प्राणवायू सोडते म्हणून त्यास प्राणतत्व वृक्ष मानतात.
• हिंदू लोक पूजा होम करताना समिधा म्हणून या झाडाची बारीक खोडाची काडीसारखी लाकडे वापरतात.
• उंबराच्या झाडास पार बांधल्यास त्याला औदुंबर असे म्हंटले जाते.
• नृसिंह भगवंताने हिरण्यकश्यपु या राक्षसास मारताना युद्ध केले. त्यावेळी नृसिंह देवतेस विषबाधा झाली असता. ती कमी होण्यासाठी त्या देवाने उंबराच्या खोडात आपली नखे व बोटे खुपसली. तसेच श्री लक्ष्मीने उंबराच्या फळांचा लेप वाटून लावला. व तेव्हा नृसिंह भगवंतांना बरे वाटू लागले.
• उंबराचे लाकूड हे कठीण, पावसात ही तग धरून असते. म्हणून फर्निचरमध्ये त्याचा वापर केला जातो. आजही महाराष्ट्रात अनेक किल्याचे दरवाजे हे उंबराच्या लाकडाचे बनवले गेलेले आढळतात. व ते अजूनही मजबूत आहेत. जे सरिसृप प्राण्यांना घरात शिरण्यास अटकाव करतात.
• उंबराच्या झाडाचा सूर्योदयापूर्वी काढलेला चिक आरोग्यदायी असतो. जो अनेक समस्यांवर उपयोगी आहे.
• हा कृतिका नक्षत्राचा आराध्यवृक्ष आहे.
अशी आहे औदुंबर / उंबर वृक्षाची माहिती
Indian medical tree umbar information in marathi
