हिरडा वनस्पतीची माहिती
• स्थान :
भारत देशात सर्वत्र हिरडा हा वृक्ष आढळतो. तसेच दक्षिण व आग्नेय आशियात हिरडा वृक्ष आढळतो.
• हिरड्याची अन्य नावे :
मराठी भाषेत हिरडा, हिंदी भाषेत हरितक या नावाने ओळखला जातो.
• हिरडा वनस्पतीची संस्कृत नावे :
हरितकी, हेमवती, अभया, पाचनी, श्रेयसी, प्रमथा, प्राणदा, प्रपथ्थ्या,
• हिरड्याचे शास्त्रीय नाव : magnoliphyta
• इंग्रजी नाव : Myrobalans.
• हिरडा या झाडाची उंची :
२५ ते ३० मीटर वाढते.
• खोडाची उंची :
७ ते१० मीटर. लाकूड अत्यंत कठीण
• साल :
करड्या रंगाची साल त्यावर असंख्य चिरा असतात.
• पाने :
हिर्ड्याची पाने अडुळसा वनस्पतीच्या पानासारखी असतात. लांब, टोकदार, असंख्य शिरा असणारी हिरव्या रंगाची लंबगोलाकार असतात.
• फुले :
फुले ही पांढरट – पिवळसर रंगाची असून ती फांद्यांच्या टोकाला व पानांच्या गेचक्यात असतात. नवीन फुलं सुवासिक असतात. जुन्या फुलांना उग्र गंध असतो.
• फळे :
फळे सुरवातीस हिरव्या रंगाची असतात. पिकल्यावर पिवसळ फिकट लांबटवर्तुळाकार असतात. आतील बाजूस बी एकच असून ती दगडासारखी कठीण असते.
• दोन ते अडीच वर्षाच्या झाडास बाळ हिरडा असे म्हणतात.
• दहा वर्षांचे झाड झाले की त्यास फळे लागू लागतात त्यास सुरवरी हिरडा म्हणतात.
• हिरडा या वनस्पती च्या जाती :
१) अभया,२) रोहिणी, ३) विजया,४) चेतकी, ५)जीवन्तिका ६) पुतना
• बाळ हिरडा :
फळात बिया तयार होण्या अगोदर गळून पडणारे फळ, म्हणजे बाळ हिरडा होय. याचा वापर मुख्यतः लहान मुलांच्या औषधात करतात.
• चांभार हिरडा :
थोडे अपरिपक्व झालेली हिरड्याची फळे चांभारी हिरडा या नावाने ओळखले जाते. याचा वापर कातडी कमावण्यासाठी केला जातो.
• रंगारी हिरडा :
रंग तयार करताना वापरतात.
• सुरवारी हिरडा :
पूर्णपणे जेव्हा फळ पक्व होते. त्यास सुरवारी हिरडा असे म्हणतात. याचा उपयोग औषध निर्मितीसाठी केला जातो.
• हिरडा वनस्पतीचे औषधी महत्त्व :
• त्रिफळा चूर्ण हे औषध तयार करण्यासाठी आवळा, बेहडा, यासोबत हिरडा या वनस्पतीचा उपयोग केला जातो.
• पोटदुखीचा त्रास असेल पोटाचे आजार असतील तर हिरड्याचे चूर्ण दिले जाते.
• शरीरात अशक्तपणा, कमजोरी असेल तर हिरडा चूर्ण दिले जाते.
• पोटात गर्मी जास्त झाल्यास तसेच पोट साफ होत नसेल तर हिरड्याचे चूर्ण घेतात.
• पोट व अन्य आजारावर हिरड्याची फळे पाण्यात भिजत ठेवतात. व नंतर ती उकळून ते पाणी रोज सकाळी, दुपारी, संध्याकाळी घेतल्यास बरे वाटते.
• हिरड्या मध्ये आंबट, कडू, गोड, तुरट, तिखट चव असल्याने कफ,पित्त, वात दोषावर तो गुणकारी आहे. फक्त सेवन करताना एखाद्या आयुर्वेदिक डॉक्टरांचा सल्ला घ्यावा. म्हणजे योग्य मात्रा समजते.
• अतिसार, आव पडणे, यामध्ये हिरडा गुणकारी आहे. हिरड्यामुळे आतड्यांची कार्यक्षमता सुधारते.
• कुष्ठ रोगात, इसब यासारख्या आजारावर हिरडा उपयुक्त आहे. पोट साफ करत असल्याने शरीरातील रस नीट राहतात. व रोगांना प्रतिबंध करतो.
• मूळव्याध या रोगात सैंधव मिठासोबत हिरडा चूर्ण खायला देतात. तसेच रक्त पडत असेल तर हिरड्या पासून बनवलेले कवाथ देतात. तसेच हिरडा बी उगाळून त्या जागी लावतात.
• हिरडा चूर्ण खाल्याने शरीरात हलकेपणा येतो. तसेच कफ दोष दूर करतो.
• वापरानुसार हरीतकी हिरडा, बाळ हिरडा व सूरवारी हिरडा असे प्रकार पडतात.
• हिरड्याच्या पक्व बिया वळवून त्या एरंडेल तेलात तळाव्यात नंतर त्याचे चूर्ण करावे. यामुळे हिरड्याचा रुक्षपणा कमी होतो. व एरंडेल तेलाचा स्निग्धपणा वाढतो. यामुळे विरंचक गुण वाढतो. त्यामुळे मलावरोध समस्या दूर करण्यासाठी तोंडाद्वारे एक चमचा चूर्ण रोज घ्यावे. त्यामुळे शरीरातील सर्व मलावरोध समस्या दूर होतील.
• दात घासण्यासाठी हिरडा चूर्ण वापरतात.
• हिरडा फळे भिजवून त्यापासून अंजन बनवतात. व डोळ्यात घालतात. त्यामुळे डोळ्यांचे आरोग्य सुधारते.
• पोटातील अल्सर, जखमा यांवर हिरडा चूर्ण उपयोगी पडते.
• स्थूलपणा, अजीर्ण होणे यासाठी हिरडा चूर्ण घेतात.
• मधुमेह रोगात देखील हिरडा उपयोगी पडतो.
• हिरडा वृक्षाची साल, फळ, पाने मूळ या भागांचा वापर चूर्ण करताना करतात. यामध्ये जास्त साल व फळाचा वापर करतात.
• हिरड्याचे ऋतू नुसार वापर :
• चैत्र, वैशाख महिन्यात वसंत ऋतू असतो. तेव्हा हिरडा चूर्ण मधासोबत घ्यावे.
• ज्येष्ठ, आषाढ महिन्यात ग्रीष्म ऋतू असतो तेव्हा हिरडा चूर्ण गुळा सोबत घ्यावे.
• श्रावण, भाद्रपद महिन्यात वर्षा ऋतू असतो तेव्हा हिरडा चूर्ण सैंधव मिठासोबत घ्यावे.
• आश्विन व कार्तिक महिन्यात शरद ऋतू असतो तेव्हा हिरडा चूर्ण साखरे सोबत किंवा गुळासोबत घ्यावे.
• मार्गशीर्ष व पौष महिन्यात हेमंत हा थंड ऋतू असतो. तेव्हा आपण हिरडा चूर्ण सुंठ पावडरीसोबत घ्यावे.
• माघ व फाल्गुन महिन्यात शिशिर ऋतू असतो तेव्हा हिरडा चूर्ण आपण पिंपळी चुर्ण सोबत घ्यावे.
• अशा प्रकारे हिरडा हा बहुगुणी, वनौषधी, उपयुक्त आरोग्यदायी आहे.
हिरडा वनस्पतीचे लाकूड अत्यंत कठीण असते. ज्याचा उपयोग फर्निचर करण्यासाठी तसेच इमारत बांधकामात करतात.
असा आहे बहुगुणी हिरडा.
