कडुलिंब वनस्पतीNeem tree information in marathi

 कडुलिंब वनस्पती

Neem tree information in marathi

• शास्त्रीय नाव : Azadirachta indica

• कुळ : Meliaceae

• कडुलिंब वनस्पतीची इतर नावे :

निंब, अरिष्ट, परिभद्र(संस्कृत) नीम (हिंदी) लिंब,बाळंतलिंब, कडुलिंब (मराठी)

कडुलिंब वनस्पती
Neem tree information in marathi

• कडुलिंब वनस्पती कोठे आढळते : 

भारतत देश, पाकिस्तान, बांगलादेश, नेपाळ तसेच भारतीय उपखंडात सर्वत्र आढळते.

• कडुलिंब ही वनस्पती कधीही प्रदूषण करत नाही.

• अवयव : 

खोड, मूळ, पाने, बी, साल हे अवयव या झाडाचे अत्यंत कडू असतात.

• उंची : 

हा वृक्ष ३० ते ६० फुटापर्यंत वाढ होणारा असून दिसायला डेरेदार आहे.

• मुळ : 

सोटमुळ असून हा वृक्ष भारतीय पठारी भागात मुख्यतहा आढळतो.

• खोड : 

अत्यंत कठीण असे खोड व मजबूत असते. याच्या लाकडाचा उपयोग इमारत बांधकाम व पेट्या बनवण्यासाठी केला जातो.

• पाने : 

या झाडाची पाने दात्री असून गडद हिरव्या रंगाची असतात. एखाद्या कापणीच्या खुरप्याच्या आकाराची असतात. त्यांना दोन्ही बाजूंनी दात्र्या असतात.

• फळे : 

या झाडाची फळे गोलाकार असून कच्ची असताना हिरव्या रंगाची असतात. तर पिकल्यावर पिवळी असतात. चवीला कडू असतात.

• कडुलिंब वृक्षाचे औषधी महत्त्व :

• कडुलिंबाच्या डहाळ्याच्या काड्या या कडू असतात. त्यांचा वापर दात घासण्यासाठी केला जातो. यामुळे दातातील कीड नष्ट होते.

• आयुर्वेदात या वृक्षास जंतू नाशक म्हणून मानतात. पोटातील कृमी नाशक म्हणून याच्या पानांचा रस वापरतात.

• गोवर, कांजिण्या रोगावर उपचार म्हणून कडुलिंबाचा पाला अंथरून त्यावर झोपवतात.

• सर्प विषावर तसेच शरीरात गर्मी वाढल्यास कडुनिंबाचा काढा देतात.

• पोटात जंत झाल्यावर पानांचा रस काढून तो गुळात कालवून खायला तीन - चार दिवस दिल्यास जंत पडून जातात.

• अंगाला खाज सुटली असेल. तर कडुलिंब पाला टाकून पाणी उकळून त्याने अंघोळ घालतात.

• ताप आल्यावर सकाळ संध्याकाळ कडुलिंब सालीचा काढा देतात.

• शरीरावर जखमा झाल्यास त्यावर कडुलिंबाचा पाला चेचून लावतात. जखमा बऱ्या होतात.

• दूषित रक्तामुळे शरीरावर त्वचेवर डाग पडल्यास कडुलिंबाचे तेल लावतात.

• कडुलिंब पावडर करून शेतात टाकल्यास ती कीड नाशक असते. तसेच खत म्हणून उपयोगी पडते.

• पायाला कुरूप झाले तर त्यावर रोज कडुलिंबाचे तेल रोज लावले तर ते बरे होते.

• फॅटी एसिड तेलात असते. त्यामुळे कडुलिंब तोंडावरील जखमा, मुरूमा बर्या करतो म्हणून त्याचा उपयोग त्वचा समस्या दूर करण्यासाठी करतात.

• कडुलिंब तेलात व्हिटॅमिन सी मोठ्या प्रमाणात असल्याने खराब त्वचा दुरुस्त करण्यासाठी त्याचा वापर केला जातो.

• कडुलिंबाचे झाड हे आक्सिजनचा प्रमुख स्तोत्र असल्याने तो ताजी हवा सोडतो. त्यामुळे आपल्याला निरोगी आयुष्य मिळते.

• फॅटीक एसिड , जीवनसत्व, बुरशीनाशक असल्याने त्वचेवर पडलेल्या सुरकुत्या कमी करण्यास मदत करते.

• कडुलिंबाची पाने उपाशीपोटी रोज सेवन केल्यामुळे मधुमेहापासून मुक्त होतो.

• कडुलिंबाची पाने रोज खाल्याने कर्करोगापासून मुक्ती मिळते.

• कडुलिंब घातलेले तेल वापरल्यास केस गळती थांबते.

• कडुलिंब तेलाने मालिश केल्यास सांधेदुखी व हाडे दुःखी बरी होते.

• डोक्यातील केसात कोंडा झाल्यास कडुलिंब पानांचा चोथा करून केसांना लावल्यास केसातील कोंडा नाहीसा होतो.

• कडुलिंबाच्या बियांपासून खत तयार करून शेतात टाकतात.

• असा हा कडुलिंब कफ,पित्त, कृमी नाशक, रक्त दोशांतक त्वचाविकार, डायबेटिस, जंत यावर फायदेशीर असतो.

• हा उत्तर भाद्रपदा नक्षत्राचा आराध्यवृक्ष आहे 

Neem tree information in marathi

जांभूळ वनस्पती व माहिती Jambhul vanaspati information in marathi

 जांभूळ वनस्पती व माहिती

Jambhul vanaspati information in marathi

• कुळ : जंम्बूल कूळ

• शास्त्रीय नाव : सायझिजियम क्युमिनी (syzygium cumini )

• संस्कृत नावे : फलेंद्रा, सुरभी पत्र, जम्बु.

• मूलस्थान : भारत.

म्यानमार, श्रीलंका, मलेशिया, ऑस्ट्रेलिया, या ठिकाणी सुध्दा जांभळाची झाडे पाहायला मिळतात.

• समुद्र सपाटी पासून ते उंच डोंगर दऱ्या मध्ये जांभळाची झाडे आढळतात.

• खोड :

या झाडाचे खोड अत्यंत मजबूत स्वरूपाचे असते. त्याचा रंग पांढरा असतो.काही ठिकाणी ही झाडे बुटक्या स्वरूपाची असून काही ठिकाणी अत्यंत उंच असतात. आतील बाजूचा गाभा हा भुरकट तपकिरी रंगाचा असतो. याचे लाकूड सहसा पाण्यात कुजत नाही म्हणून याचा वापर घरबांधणी ,अवजारे बनवणे. यासाठी केला जातो.

• फांद्या :

या झाडाच्या फांद्या अत्यंत बारीक स्वरूपाच्या असून त्याचा बहुतांश वेळा उपयोग जळणा साठी केला जातो.

• पाने :

मध्यम आकाराची पाने असणारी देठ व शेंड्यास थोडी निमुळती तर मध्यभागी लांबट अशी व थोडी जाड असून हिरव्या रंगाची असतात. पानाच्या शिरा कडेने स्पष्ट दिसणाऱ्या अशा असतात. गुरांचा चारा म्हणून पानांचा वापर होतो.

• फुले व फळे :

या झाडाची फुले म्हणजे सुरवातीस मोहोर येतो व नंतर वरील बाजूने कळी अवस्थेत हिरवी उमलल्यावर पांढरट व सोनेरी सेड असणारी आतिल बाजूला केसर असणारी असतात.

• फळे :

या झाडाला लागलेली फळे ही छोटी लांबट स्वरूपाची असतात. जी गुच्छाच्या स्वरूपात लागतात. सुरवातीस हिरवी नंतर गुलाबी, भुरकट तपकिरी व पिकल्यावर जांभळी वा काळीभोर असतात.

• फळावरून यांच्या दोन जाती पडतात यामध्ये १) संकरित कलम जाती मधुर अशी मोठ्या आकाराची ( राज जंम्बू) तर २) लहान आकाराची कमी गर असणारी ( क्षुद्र जम्बू / काष्ट जंबू)

• फळाची चव : तुरट गोडसर चव जांभळाची असते. अनेक पक्षी व प्राणी यांच्या अन्नामध्ये या फळाचा समावेश आहे.

• एक जांभळाचे झाड हे एका वर्षात ५० किलो उत्पन्न देते.

• जांभूळ झाडा विषयी आयुर्वेदिक व इतर माहिती :

• जांभूळ खाल्याने अशक्तपणा व थकवा जाऊन पित्ताचा त्रास कमी होतो. तसेच उष्णता देखील कमी होते.

• मूतखडा रोगावर जांभळाच्या बियांचे चूर्ण घ्यावे.

• यकृताच्या आजारावर जांभूळ सेवन केल्याने चांगला आराम मिळतो. यासाठी रोज सकाळी जांभूळ रस घ्यावा.

• जांभळाच्या बियांचे चूर्ण गाईच्या दुधात मिसळून तोंडाला लावल्यास मुरुमा व तोंडावर बारीक फोड आलेले बरे होतात.

• जुलाब होत असल्यास जांभळाच्या कोवळ्या पानांचा रस मधासोबत सेवन करावा. त्याचे प्रमाण एक चमचा रस व तीन चमचे मध असे हवे.

• जुलाबावर जांभूळ सालीचा काढा घेतल्यास देखील फायदा होतो.

• जुलाब होत असल्यास पिकलेली जांभळे खाल्यास फायदा होतो. मात्र त्याबरोबर आहार हलका घ्यावा, दही भात, वरण भात खावा.

• जांभूळ हे थंड फळ आहे. पोटातील आगीवर तसेच अपचनाचा त्रास होताना जांभूळ सेवन फायदेशीर ठरते.

• जुलाबासोबत रक्त पडत असेल तर जांभळाच्या बियांचे चूर्ण कोमट पाण्याबरोबर घ्यावे. त्यासोबत हलका आहार घ्यावा. फायदेशीर आहे.

• जांभळात म्युलिक अँसिड, बेट्युलिक अँसिड आहे. त्यामूळे ते प्रतिजैविक आहे.

• दात व हिरड्या दुखत असतील. हिरड्यांतून रक्त येत असेल, तर जांभूळ सालीचे चूर्ण दंतमंजन म्हणून वापरावे. हिरड्या व दात मजबूत होतात.

• तोंडात जखमा झाल्यावर जांभूळ रसाच्या गुळण्या केल्यास जखमा बऱ्या होण्यास मदत होते.

• घसा दुखीवर जांभूळ सालीचे चूर्ण मधासोबत घेतल्यास घसा बरा होण्यास मदत होते. व आवाज मोकळा होतो.

• नियमित जांभूळ रस घेतल्यास तोंड येणे, तोंडात फोड येणे, चट्टे तोंडात उठणे बंद होते.

• जांभूळ उपाशीपोटी खावू नये. वातविकार होऊ शकतात. स्वच्छ धुवून मिठासोबत सेवन करावे. जांभूळ खाल्यावर दूध पिवू नये.

• जांभूळात अ व क जीवनसत्व भरपूर असल्याने डोळे व त्वचा विकारावर उपयुक्त आहे.

• हृदयविकार, पोट विकार, मधुमेह (डायबेटिस) , मूळव्याध, डायरीया, अपचन, जुलाब यावर गुणकारी जांभुळाचे सेवन आहे.

• मधुमेह रोगात जांभूळ बियांची पावडर रोज एक चमचा सेवन केल्यास मधुमेह नियंत्रित होतो.

• नैसर्गिक रक्त शुद्ध करण्याचे काम तसेच लोह , आयर्न असल्याने हिमोग्लोबिन वाढवण्याचे काम जांभूळ करते.

• जांभूळ सेवन केल्याने केस लांब व मजबूत होतात.

• जांभळाच्या झाडात एखादा लोखंडी खिळा ठोकला तर तो वर्षभरात विरून जातो.

• जांभळाची पाने चेचून लोखंडाचा किस काढून एकत्र ठेवल्यास लोह क्षार तयार होते.

• जांभळाच्या पानांवर रेशिमकिड्यांची जोपासना होते.

• जांभळाच्या रसापासून शिरका, जम्भासव, असे पदार्थ तयार केले जातात.

अशी आहे जांभूळ वनस्पतींची माहिती.

Jhambhul  Tree information in marathi

तुळस आयुर्वेदिक वनस्पती व तिचे उपयोग Basil information in marathi

 तुळस आयुर्वेदिक वनस्पती व तिचे उपयोग

Basil information in marathi

• तुळस वनस्पतीचे आणखी नाव: वृंदा

• शास्त्रीय नाव : ऑसिमम स्यांक्टम (ocimum sanctum)

• कुळ : फुदिना या कुळातील ही वनस्पती.

• उंची : ३० ते १२० से. मी.

• पानांचा आकार : लंबगोलाकार असणारी ही पाने शेंड्याला टोकदार असतात. व कातरलेली असतात.

• तुळशीची फुले : तुळशीच्या झाडाला येणारे शेंड्यावर तुरे म्हणजे तुळशीची फुले होत. त्यांना मंजिरी किंवा मंजुळा म्हणतात.

बिया :

 मंजिरीस असणाऱ्या बारीक फुलात बिया असतात.

• तुळस ही दिवसातील चोवीस तासात वीस तास ऑक्सिजन सोडते. उरलेले चार तास ती कार्बनडाय ऑक्साईड सोडते.

• तुळशीच्या विविध जाती :

• औषधी तुळस (Fever Plant of Sierra Leone)

• कापूर तुळस (Camphor basil)

• काळी तुळस (Hoary basil)

• कृष्ण/ शामा तुळस (Sacred basil)

• रान तुळस ( Sweet basil)

• रामा तुळस (Shrubby basil)

• लवंग तुळस ( Clove basil)

• तुळस वनस्पतीचे स्थान : आशिया व आफ्रिका खंड

• तुळस : भारत देशातील हिंदू धर्मात तुळशीला पवित्र मानले जाते. अनेक सुहासिनी दररोज सकाळी स्नान केल्यावर तुळशीची पूजा करतात. तिला पाणी वाहतात. व प्रदक्षिणा घालतात.

• एखादी व्यक्त मृत पावली की तिच्या तोंडात तुळशीची पाने घालतात. तसेच हार देखील घालतात. याचा अर्थ असा आहे की सर्वथा त्याग करणे.

• हिंदू धर्मात विष्णू देवतेस तुळस वाहिली जाते. पण गणेश देवतेस तुळस वाहिली जात नाही. दुर्वा गणेश देवतेला वाहतात.

• श्री विष्णू भक्त तुळशीच्या लाकडाची माळ परिधान करतात. जी श्री विठ्ठलास अत्यंत प्रिय आहे.

• तुळस वनस्पती चे औषधी उपयोग :

तुळसीचे तसे पाहता कृष्ण (काळी) व स्वेत म्हणजे पांढरी (वैजयंती ) तुळस असे दोन प्रकार मुख्यत भारत देशात आहेत.

• सुगंधी झुडूप असणारी पोष्टीक, ज्वराघ्न, बल्य, कृमिघ्न, वास असणारी कडू चवीची वनस्पती तुळस आहे.

• कृष्ण म्हणजे काळी तुळस औषधात वापरतात.

• तुळस शीत प्रधान असल्याने तिचा वापर ज्वर नाशक म्हणून केला जातो. तुळशीच्या पानांचा रस काढून मिरेपुडी सोबत देतात. ताप उतरतो.

• अंगदुखी होत असेल तर तुळशीची पाने व निर्गुडीची पाने यांचा रस काढून तो ओव्यासोबत देतात.

• सर्दी कफ झाल्यास तुळस पानांचा रस मधासोबत देतात.

• तुळसीची रोपे घराशेजारी जास्त प्रमाणात असतील तर मलेरिया होत नाही. कारण ती कीटक नाशक आहे.

• अती उष्णता वाढून डोकेदुखी झाली असेल तर तुळशीच्या पानांचा रस व चंदन एकत्र उगाळून लावतात.

• तुळशीच्या पानांच्या रसात मोहरीचे तेल घालून दात घासावे. कीड लागत नाही.

• डास व इतर कीटक चावल्यास त्यावर तुळशीच्या मुळाची पेस्ट लावावी. आराम मिळतो.

• किडनी स्टोन झाल्यास तुळशीच्या पानांचा रस मधासवे घेतात.

• भूक लागत नसेल तर तुळशीच्या पानांचा रस काढावा दोन चमचे रसात एक चमचा मध मिसळून रोज सकाळ व संध्याकाळ जेवणापूर्वी घेत राहिल्यास थोड्याच दिवसात भूक लागू लागते. असे चार ते पाच दिवस करावे.

• पोटात व छातीत कफ होत असेल तर जिभेवर पांढरे डाग असणारा पडदा तयार होतो. तेव्हा दोन चमचे तुळशीच्या पानांचा रस व मधाचे थेंब टाकून घेत जावे. चट्टे कमी होतात.

• तुळस ही कृमिघ्न व जंतू नाशक आहे. पोटात कृमी झाल्यास त्यावर तुळशीच्या पानांचा रस दोन चमचे कडुनिंब रस दोन चमचे, सैंधव मिठ चिमुटभर व डिकेमाली पावडर पाव चमचा घालून रोज सकाळी व संध्याकाळी हे मिश्रण घ्यावे. (मोठ्या माणसांसाठी हे मिश्रण आहे.१० वर्षांवरील मुलांना हे चालते.)

• दात दुःखी असेल तर तुळशीची पाच सहा पाने चेचून त्यामध्ये मिरी पण चेचून घालावी. त्यामधे कापूर मिक्स करावा व त्याचा गोळा करून दाढेत ठेवावा. व वरून शेक द्यावा. बरे वाटेल. दाढ दुःखी थांबेल.

• सर्दी, पडसे, खोकला, ताप आल्यास एक वाटी पाणी घेऊन त्यात तुळशीची पाच – सात पाने घ्या त्यात पिंपळाचे पान व आल्ले घालून त्यात काडेचिराईच्या काड्या टाकून ते तापवून काढा तयार करा व सकाळ संध्याकाळ त्याचे सेवन केल्यास ताप कमी होतो. व सर्दी खोकला ही बरा होतो.

• पोट दुःखी , अजीर्ण झाल्यास तुळस पानांचा रस त्यात एक चमचा लिंबू रस मिसळावा, त्यामध्ये खायचा सोडा घालावा, अन् एक चमचा मध घालून मिश्रण बनवावे. रोज जेवणापूर्वी सकाळ संध्याकाळ असे चार दिवस घेतल्यास बरे पडते. व पोट ही साफ होते.

• खोबरेल तेलात तुळशीच्या पानांचा रस घालून तो उकळून थंड करावा. व कान दुःखी असेल तर कानात ड्रोपच्या साहाय्याने टाकल्यास बरे पडते.

• तुळशीच्या पानांचा रस अंगाला लावून बाहेर गेल्यास डास चावत नाहीत.

• त्वचा रोग समस्या, फंगल इन्फेक्शन झाल्यास तुळशीची व कडुलिंबाची पाने एकत्र वाटून त्यांचा अर्क व चोथा इन्फेक्शन झालेल्या जागेस लावल्यास बरे पडते.

अशी आहे तुळस या वनस्पतीची आयुर्वेदिक माहिती.

आघाडा आयुर्वेदिक वनस्पती व तिचे उपयोग Aghada ayurvedic medicine sharb

 • आघाडा आयुर्वेदिक वनस्पती व तिचे उपयोग

Aghada ayurvedic medicine sharb

आघाडा वनस्पतीचे संस्कृत नाम : अपामार्ग

• हिंदी : अपामार्ग, चिरचीटा, चिरचिरा, लटजिरा, उंगा

• आघाडा वनस्पतीचे इंग्रजी नाव : Rough chaff Tree.

• स्थान : भारत देशात सर्वत्र आघाडा वनस्पती आढळते.

• पावसाळ्याच्या दिवसात आपल्या परिसरात एक रान वनस्पती म्हणून ओळखली गेलेली एक वनस्पती आघाडा आहे. ती कोठेही सर्वत्र आढळते. रस्त्याच्या कडेपासून ते डोंगराच्या भागात जिथे तिच्या बीजाचा प्रसार होईल. तेथे आघाडा वनस्पती आढळते.

• आघाडा एक झुडूप वर्गीय वनस्पती. तिची उंची साधारण तीन ते चार फूट असते. पाने एक ते दोन इंच लांबीची ते पाऊण इंच रुंद असणारी हिरव्या रंगाची त्यावर गुलाबी रंगाचे जून झाल्यावर क्वचित ठिपके असतात. व काहीवेळा छिद्रे ही पडतात.

• खोड हिरव्या रंगाचे असून एखाद्या दांड्यासारखे दिसते.

• आघाड्यास हिरव्या रंगाची फुले व फळे येतात. फळं एखाद्या सातू सारखी असतात. त्यावर रेशमी तकतकी असते. व ते एखाद्या काट्यासारखे शेंड्यास असते. त्यामुळे कोणीही प्राणी या रोपट्या जवळून गेला तर त्याच्या अंगाला चिकटून त्यांचा बिजप्रसार होतो. रानात कोठे त्याचे बीज पडेल. तिथे त्या रुजतात.

• आघाडा वनस्पतीचे प्रकार :

आघाडा वनस्पतीचे दोन प्रकार असून १) लाल आघाडा २) पांढरा आघाडा

• आघाडा वनस्पतीचे औषधी उपयोग :

• दात दुखत असतील तर आघाड्याची पाने चोळून त्याचा रस लावावा, दातदुखी थांबते.

• आघाडा ही वनस्पती वातदोष नाशक, हृदयरोग निवारण करणारी, भूक वाढवणारी आहे

• पोटदुखी झाली असेल तर आघाड्याची पाने चोळून त्याचा रस काढून प्यावा.

• शरीरात चरबी वाढली असेल तर आघाडा वृक्षाच्या बिया उपयोगी पडतात.

• जुनाट खोकला, अस्थमा, दमा असेल तर तो दूर करण्यासाठी आघाडा क्षार घ्यावे.

( आघाडा रोपे उपटून ती वाळवून जाळावी, त्याची राख एका गाडग्यात घ्यावी. व त्यात पाणी भरावे. बारा तास ते तसेच ठेवावे, त्यानंतर खालचा गाळ सोडून वरील पाणी एखाद्या लोखंडी तव्यात किंवा कढईत घेऊन आटवावे. तळाला जे तव्याच्या क्षार जमतात ते आघाडा क्षार होय.)

• मूतखडा निर्माण झाल्यास आघाडा वृक्षाची पाने वाटून त्याचा रस काढावा. व तो वरचेवर प्राशन करावा. त्यामुळे मूतखडा तुकडे होऊन गळून पडतो.

• सर्दीने नाक जाम झाले, नाकातील हाड वाढले, तर आघाड्यांच्या बिया, मेहंदीची पाने, जाईचा पाला अन् सैंधव मीठ समान घेऊन ते मिश्रण एकत्र वाटून तिळाच्या तेलात शिजवून आठवावे. ते दिवसातून दोन ते तीन वेळा नाकात ड्रोपच्या साहाय्याने घालावे.

• दम्याचा उपचार करण्यासाठी अमावस्येच्या रात्री आघड्याची पाने घेऊन त्यामधे मिरी टाकून ते बारीक करून त्याच्या गोळ्या कराव्यात व रोज एक गोळी रात्री खावी दमा कमी होतो

• खोकला असेल तर आघाड्याची वाळलेली पाने चूर्ण करून ती रोज मधासोबत घ्यावीत. खोकला बरा होतो.

• अपचन ,मूळव्याध, जुलाबावर आघाड्यांच्या पानांचा रस काढून तो मध किंवा उसाच्या रसा सोबत घेतल्यास जुलाब थांबतात.

• शरीरावरील जखमा झाल्यास आघाड्यांच्या पानांचा चोथा लावावा.

• डोळ्याचे विकार व आजार यावर , काचबिंदू यावर आघाड्यांच्या मुळीचा रस उपयुक्त असतो.

• एखाद्या स्त्रीची प्रसूती नीट व्हावी, म्हणून आघाड्यांच्या बिया पाण्यात भिजवून वाटून त्याचा लेप बेंबी व योनी भोवती पूर्वीच्या काळी सुईनी लावत असत. त्यामुळे प्रसूती वेदना विरहित होई.

हिंदू धर्म व आघाडा वनस्पती :

• हिंदू देवता गणेशाचे पूजन करताना दुर्वा सोबत आघाडा वाहिला जातो.

• मंगळागौरीची पूजा करताना दुर्वा व आघाडा वाहिला जातो.

 आघाडा वनस्पती ची भाजी देखील करून खाल्ली जाते.

अशी आहे आघाडा वनस्पतीची माहिती

हिरडा वनस्पतीची माहिती

  हिरडा वनस्पतीची माहिती

• स्थान :

 भारत देशात सर्वत्र हिरडा हा वृक्ष आढळतो. तसेच दक्षिण व आग्नेय आशियात हिरडा वृक्ष आढळतो.

• हिरड्याची अन्य नावे : 

मराठी भाषेत हिरडा, हिंदी भाषेत हरितक या नावाने ओळखला जातो.

• हिरडा वनस्पतीची संस्कृत नावे :

हरितकी, हेमवती, अभया, पाचनी, श्रेयसी, प्रमथा, प्राणदा, प्रपथ्थ्या,

• हिरड्याचे शास्त्रीय नाव : magnoliphyta

• इंग्रजी नाव : Myrobalans.

• हिरडा या झाडाची उंची :

२५ ते ३० मीटर वाढते.

• खोडाची उंची : 

 ७ ते१० मीटर. लाकूड अत्यंत कठीण

• साल : 

करड्या रंगाची साल त्यावर असंख्य चिरा असतात.

• पाने : 

हिर्ड्याची पाने अडुळसा वनस्पतीच्या पानासारखी असतात. लांब, टोकदार, असंख्य शिरा असणारी हिरव्या रंगाची लंबगोलाकार असतात.

• फुले :

फुले ही पांढरट – पिवळसर रंगाची असून ती फांद्यांच्या टोकाला व पानांच्या गेचक्यात असतात. नवीन फुलं सुवासिक असतात. जुन्या फुलांना उग्र गंध असतो.

• फळे :

 फळे सुरवातीस हिरव्या रंगाची असतात. पिकल्यावर पिवसळ फिकट लांबटवर्तुळाकार असतात. आतील बाजूस बी एकच असून ती दगडासारखी कठीण असते.

• दोन ते अडीच वर्षाच्या झाडास बाळ हिरडा असे म्हणतात.

• दहा वर्षांचे झाड झाले की त्यास फळे लागू लागतात त्यास सुरवरी हिरडा म्हणतात.

• हिरडा या वनस्पती च्या जाती :

 १) अभया,२) रोहिणी, ३) विजया,४) चेतकी, ५)जीवन्तिका ६) पुतना

• बाळ हिरडा :

फळात बिया तयार होण्या अगोदर गळून पडणारे फळ, म्हणजे बाळ हिरडा होय. याचा वापर मुख्यतः लहान मुलांच्या औषधात करतात.

• चांभार हिरडा :

थोडे अपरिपक्व झालेली हिरड्याची फळे चांभारी हिरडा या नावाने ओळखले जाते. याचा वापर कातडी कमावण्यासाठी केला जातो.

• रंगारी हिरडा : 

रंग तयार करताना वापरतात.

• सुरवारी हिरडा :

 पूर्णपणे जेव्हा फळ पक्व होते. त्यास सुरवारी हिरडा असे म्हणतात. याचा उपयोग औषध निर्मितीसाठी केला जातो.

• हिरडा वनस्पतीचे औषधी महत्त्व :

• त्रिफळा चूर्ण हे औषध तयार करण्यासाठी आवळा, बेहडा, यासोबत हिरडा या वनस्पतीचा उपयोग केला जातो.

• पोटदुखीचा त्रास असेल पोटाचे आजार असतील तर हिरड्याचे चूर्ण दिले जाते.

• शरीरात अशक्तपणा, कमजोरी असेल तर हिरडा चूर्ण दिले जाते.

• पोटात गर्मी जास्त झाल्यास तसेच पोट साफ होत नसेल तर हिरड्याचे चूर्ण घेतात.

• पोट व अन्य आजारावर हिरड्याची फळे पाण्यात भिजत ठेवतात. व नंतर ती उकळून ते पाणी रोज सकाळी, दुपारी, संध्याकाळी घेतल्यास बरे वाटते.

• हिरड्या मध्ये आंबट, कडू, गोड, तुरट, तिखट चव असल्याने कफ,पित्त, वात दोषावर तो गुणकारी आहे. फक्त सेवन करताना एखाद्या आयुर्वेदिक डॉक्टरांचा सल्ला घ्यावा. म्हणजे योग्य मात्रा समजते.

• अतिसार, आव पडणे, यामध्ये हिरडा गुणकारी आहे. हिरड्यामुळे आतड्यांची कार्यक्षमता सुधारते.

• कुष्ठ रोगात, इसब यासारख्या आजारावर हिरडा उपयुक्त आहे. पोट साफ करत असल्याने शरीरातील रस नीट राहतात. व रोगांना प्रतिबंध करतो.

• मूळव्याध या रोगात सैंधव मिठासोबत हिरडा चूर्ण खायला देतात. तसेच रक्त पडत असेल तर हिरड्या पासून बनवलेले कवाथ देतात. तसेच हिरडा बी उगाळून त्या जागी लावतात.

• हिरडा चूर्ण खाल्याने शरीरात हलकेपणा येतो. तसेच कफ दोष दूर करतो.

• वापरानुसार हरीतकी हिरडा, बाळ हिरडा व सूरवारी हिरडा असे प्रकार पडतात.

• हिरड्याच्या पक्व बिया वळवून त्या एरंडेल तेलात तळाव्यात नंतर त्याचे चूर्ण करावे. यामुळे हिरड्याचा रुक्षपणा कमी होतो. व एरंडेल तेलाचा स्निग्धपणा वाढतो. यामुळे विरंचक गुण वाढतो. त्यामुळे मलावरोध समस्या दूर करण्यासाठी तोंडाद्वारे एक चमचा चूर्ण रोज घ्यावे. त्यामुळे शरीरातील सर्व मलावरोध समस्या दूर होतील.

• दात घासण्यासाठी हिरडा चूर्ण वापरतात.

• हिरडा फळे भिजवून त्यापासून अंजन बनवतात. व डोळ्यात घालतात. त्यामुळे डोळ्यांचे आरोग्य सुधारते.

• पोटातील अल्सर, जखमा यांवर हिरडा चूर्ण उपयोगी पडते.

• स्थूलपणा, अजीर्ण होणे यासाठी हिरडा चूर्ण घेतात.

• मधुमेह रोगात देखील हिरडा उपयोगी पडतो.

• हिरडा वृक्षाची साल, फळ, पाने मूळ या भागांचा वापर चूर्ण करताना करतात. यामध्ये जास्त साल व फळाचा वापर करतात.

• हिरड्याचे ऋतू नुसार वापर :

• चैत्र, वैशाख महिन्यात वसंत ऋतू असतो. तेव्हा हिरडा चूर्ण मधासोबत घ्यावे.

• ज्येष्ठ, आषाढ महिन्यात ग्रीष्म ऋतू असतो तेव्हा हिरडा चूर्ण गुळा सोबत घ्यावे.

• श्रावण, भाद्रपद महिन्यात वर्षा ऋतू असतो तेव्हा हिरडा चूर्ण सैंधव मिठासोबत घ्यावे.

• आश्विन व कार्तिक महिन्यात शरद ऋतू असतो तेव्हा हिरडा चूर्ण साखरे सोबत किंवा गुळासोबत घ्यावे.

• मार्गशीर्ष व पौष महिन्यात हेमंत हा थंड ऋतू असतो. तेव्हा आपण हिरडा चूर्ण सुंठ पावडरीसोबत घ्यावे.

• माघ व फाल्गुन महिन्यात शिशिर ऋतू असतो तेव्हा हिरडा चूर्ण आपण पिंपळी चुर्ण सोबत घ्यावे.

• अशा प्रकारे हिरडा हा बहुगुणी, वनौषधी, उपयुक्त आरोग्यदायी आहे.

हिरडा वनस्पतीचे लाकूड अत्यंत कठीण असते. ज्याचा उपयोग फर्निचर करण्यासाठी तसेच इमारत बांधकामात करतात.

असा आहे बहुगुणी हिरडा.

आवळा आयुर्वेदिक वनस्पती विषयी माहिती

 आवळा आयुर्वेदिक वनस्पती विषयी माहिती

Indian Goose Berry Emblic Myrobalan information in marathi

• मराठी भाषेत नाव : आवळा.

• हिंदी : आमला.

• संस्कृत भाषेत नाव : आमलक, धात्री, अमृता, शिवा, शांता, वृष्या, रोचनी, दिव्या, अमृतोदभवा, श्रीफला

• शास्त्रीय नाव :

 Indian Goose Berry Emblic Myrobalan.

इंग्रजी नाव : 

Emblic Myrobalan.

• चव : आंबट- तुरट.

• आवळा ही वनस्पती कुठे आढळते : आशिया, आफ्रिका, युरोप खंडात आवळा ही वनस्पती आढळते.

• झाडाची उंची : २१ ते २५ फुटापर्यंत आवळ्याचे झाड वाढते.व ही वनस्पती बहुवार्षिक आहे.

• सालीचा रंग : या झाडाची साल राखाडी रंगाची असून पांढरट पातळ रंगाची साल. तिचा वापर औषधात देखील करतात.

• खोड: आवळ्याचे झाड एका झुडूपासारखे जरी नसले. तरी ते छोटेसे असते. त्यामुळे खोड एखाद्या फुलझाडाप्रमाणे असते.

• पाने : पानांचे देठ लांब असतात. चींचे सारखी संयुक्त पानांची रचना आवळ्याची असते. हिरव्या रंगाची पाने अत्यंत लहान आकाराची असतात. एखाद्या लाजरीच्या झाडासारखी.

• फुले : शरद ऋतूत फुले येतात. छोटी पिवळसर रंगाची फुले या झाडाला उठतात.

• फळे : एखाद्या लहान गोटी सारखी वाटोळी हिरव्या रंगाची फळे या झाडाला लागतात. व ती पिकल्यावर पिवळ्या रंगाची दिसू लागतात.फळांवर सहा रेषा असतात.

• बी : प्रत्येक फळाच्या आतील बाजूस एक बी असते.  फळातील बी कठीण असून तिला देखील सहा शीरा असतात.

• या झाडाला हिवाळा ऋतूत बहर येतो. विशेषत कार्तिक महिन्यात थंडी पडते तेव्हा या झाडाला बहर येतो.

• आवळ्यामध्ये बनारसी आवळा सर्वश्रेष्ठ मानला गेला आहे.

• आवळ्याची झाडे भारत देशात सर्वत्र आढळतात.

• आवळ्याच्या जाती :

• १) गावठी आवळा : फळ मोठे जास्त गर असणारे,

२) रानटी आवळा : फळ आकाराने लहान असते. यातील बी मोठी असते.

 आवळ्याचे गुणधर्म : आवळा हा आम्ल, मधू, कटू, तिक्त, काशाळ रस युक्त असतो.

* आवळा खाताना प्रथम आंबट चव त्यानंतर तुरट गोड, मधुर विपाकाचा शितगुणी असणारा हलका व रुक्ष असतो.

• आवळ्याची औषधी व इतर माहिती :

• आंबट असल्याने आवळ्यात आम्ल असते. त्यामुळे वात दोष कमी होतो.

• मधुर रसाची गोड चव असल्याने शितगुणी पित्त दोष कमी करणारा आहे.

• रुक्ष, काशाय, तुरट रसाचा असल्याने कफ दोष कमी करतो.

• अशाप्रकारे तिन्ही कफ, पित्त, वात दोष निवारक असल्याने आवळ्यात त्रिगुणी दोष नाशक असे म्हणतात.

• आवळ्यामध्ये ग्यालिक अँसिड ट्यानिक असिड शर्करा, सेल्युलोज, कॅल्शियम असे इतर खनिजे असतात.

• आवळ्यात मोठ्या प्रमाणात क जीवनसत्त्व असते.

• ट्यानीन मोठ्या प्रमाणात असल्याने आवळा शिजवला तरी क जीवनसत्व नष्ट होत नाही.

• आवळे उन्हात थोडा वेळ वाळवून त्याच्या शीरा सुट्टया झाल्या की पुन्हा मीठ लावून सुकवून साठवला जातो. नंतर तो वेगवेगळ्या पदार्थात वापरता येतो.

• च्यवनप्राश, त्रिफळा चूर्ण यासारख्या पदार्थात आवळ्याचा वापर केला जातो.

• आवळा आयुष्य वाढवणारा व तारुण्य टिकवणाराव व वाढवणारा असल्याने त्याचे रोज सेवन करावे.

• आवळा नियमित सेवन केल्याने शरीरात उत्साह,जोम वाढून शरीर सशक्त करतो.

• उन्हाळा ऋतूत आवळ्याचे नियमित सेवन केल्याने चक्कर येणे गरगरणे थांबते. शरीरात शीतलता येते.

• हृदविकाराच्या रोगावर आवळा गुणकारी आहे. रोज सकाळी उपाशीपोटी आवळ्याचा रस घेतला की हृदय सशक्त होते.

• ज्या लोकांना मधुमेह (डायबिटीस) आहे. त्यांनी रोज सकाळी एक चमचा आवळा रस व एक चमचा हळदीचा रस एकत्र घेतल्याने मधुमेह नियंत्रणात येतो.

• आवळ्याचे चूर्ण मुळ्यासोबत खाल्याने मूत्राशयाशी संबंधित तक्रारी बंद होतात.

• रोज एखादा आवळा खाल्याने पोटातील कीड नष्ट होते. व पोटाचे आरोग्य सुधारते.

• गरोदर स्त्रियांनी गरोदर अवस्थेत आवळ्याचे सेवन केल्याने मळमळ, उलटीचा त्रास कमी होतो. पचनशक्ती सुधारते.

• मूल होत नसेल त्या व्यक्तींनी आवळ्याचे रोज सेवन करावे. शारीरिक दुर्बलता नष्ट होते व वंध्यत्व दूर होण्यास मदत होते.

• आवळ्याच्या नियमित सेवनाने स्मरणशक्ती सुधारते, डोळ्यांचे आरोग्य सुधारते. डोळ्यांचे विकार जाऊन डोळे तेजस्वी होतात.

• आवळ्याचे चूर्ण चेहऱ्यावर लावल्यास काळे डाग कमी होतात.

• डोक्यावरील केसात कोंडा होत असेल. केस पांढरे होत असतील. केस गळत असतील. तर आवळ्याचे तेल लावतात. त्यामुळे कोंडा होणे थांबून केसांचे आरोग्य सुधारते.

• जुलाब होत असतील. व आव पडत असेल. तर सलग आठवडाभर आवळ्याच्या रसात सुंठ चूर्ण घालून जेवणापूर्वी घेत राहिल्यास जुलाब कमी होतात. व आराम पडतो.

• सांधेदुखी होत असल्यास रोज आवळ्याच्या रसात गुळ व आल्याचा तुकडा घ्या. व त्याचे सेवन केल्यास सांधेदुखी कमी होईल.

• एका आवळ्यात दोन संत्र्यांची, एका अंड्याची पोषक तत्वे असतात.

• अनेक रोग नष्ट करण्याची शक्ती आवळ्यात असते.

• आवळ्यापासून बनवले जाणारे पदार्थ : आवळा कॅन्डी, आवळा शिरप, आवळा सुपारी, च्यवनप्राश, मुरांबा, लोणचे, आवळेपाक बनवतात.

• असा बहुगुणी आरोग्यदायी आवळा रोज सेवन करावा.

अश्वगंधा वनस्पती विषयी आयुर्वेदीक माहिती

 अश्वगंधा वनस्पती विषयी आयुर्वेदीक माहिती

• अश्वगंधाची इतर नावे : अश्वगंधा, असगंध,ढरगुंज, ढोरकामुनी, कामरुपिणी

• इंग्रजी नाव : winter cherry.

• शास्त्रीय नाव : withania Somnifera

• प्रकार :

 हे एक प्रकारचे झुडूप आहे.

• उंची :

अश्वगंधाचे झुडूप ४० ते ७५ सेंटिमीटर पर्यंत वाढते.

• फांद्या :

मध्यभागी खोड असून त्यास अनेक फांद्या फुटतात. व सभोवार पसरतात.

• पाने :

या वनस्पतीची पाने ही गडद हिरव्या रंगाची असून त्यावर पांढरट शेड असते. पाने लंबवर्तुळाकार असतात.

फुले :

हिरव्या रंगाची फुले येतात. व नंतर पिवळ्या रंगाची दिसतात.

• फळे :

अत्यंत छोटी अशी केशरी लालसर रंगाची फळे या झाडाला असून ग्रामीण भागात त्यास कांगुण्या म्हणतात. पक्षी, किडे, कीटक व मुंग्या अत्यंत आवडीने खातात.

• बिया :

फळात अनेक बिया असतात.या बियांची उगवण क्षमता कमी असते.

• मुळ :

या वनस्पतीची मुळे ३५ ते ४० सेमी लांब तर ३ ते ३.५ सेमी जाड असतात. वरून तपकिरी रंगाची तर आतील बाजूस पांढरट श्वेतवर्णी रंगाची असतात.

• या वनस्पतीच्या मुळांचा वापर आयुर्वेदीक औषधामध्ये विशेषत: केला जातो.

• अश्वगंधाच्या जाती :

• १) जंगली २) शेतात पेरूण उत्पादन घेतली जाणारी

• शेतात उत्पादन घेतली जाणारी अश्वगंधा विशेषता औषधात वापरले जाते.

• रस : मधुर, तीक्त काषाय रसाची ही वनस्पती आहे.

• वीर्य :उष्ण.

• विपाक : मधुर.

• गुण : लघु व स्निग्ध.

• कर्म : शुक्र व बलवर्धक.

अश्वगंधाचे फूल

• अश्वगंधाचे औषधी उपयोग :

• या वनस्पतीच्या मुळांचा औषधात वापर करतात.

• या वनस्पतीच्या मुळात अल्काईडस घटक असतात. यामध्ये व्हिडानिन अल्काईडस मोठ्या प्रमाणात असते. ते ४०% इतके असते.

• अश्वगंधा वनस्पती ही तणाव व चिंता कमी करणारी आहे.

• तिच्यात दिपग्न गुण असल्याने ती भूक वाढवते. पोटातील जंत मारून टाकते.

• शुलघ्न व बल्यवर्धक आहे. याचा अर्थ असा की ती वेदना कमी करणारी. व शरीरात ताकद वाढविणारी आहे. ज्या व्यक्तीची हाडे कमकुवत झालेली आहेत. दुखतात, त्यांची झीज झालेली आहे. त्यांची हाडे बळकट करण्याचे काम अश्वगंधा करते.

• अश्वगंधा कफघ्न असल्याने शरीरातील कफ कमी करते. त्यामुळे श्वासाशी संबंधित रोगांवर तिचा वापर करतात. सूज उतरवणे, श्वास नलिकेमार्गे होणार्या आजारावर अत्यंत प्रभावी आहे. कोरोना काळात अत्यंत प्रभावी कार्य या वनस्पतीने केले आहे.

• वाजीकरण हा गुण अश्वगंधामध्ये असल्याने ती शरीरातील शुक्रधातू वाढवते. बळकट करते. जीवनात अधिक संभोग, हस्तमैथून याद्वारे शरीरातील शुक्र व बल कमी होते. त्यावर उपाय अश्वगंधा आहे. अश्वगंधाचे सेवन केल्यास शुक्र धातू वाढवून संकलन करते. धातू पुष्टी करून वजन वाढवते. अधिक चांगली संतती होण्यासाठी पुरुषांना उपयुक्त अशी ही अश्वगंधा आहे.

• स्त्रियांच्या समस्यांवर देखील अश्वगंधा उपयोगी आहे. रस धातुवर काम करणारी ही वनस्पती आहे. स्त्रियांच्या गर्भाशयातील निर्माण गाठीवर उपयोगी अश्वगंधा पडते. पिशवी व योनीस सूज येणे, योनीतून वेदना होणे. पांढरे पाणी अंगावर जाणे. स्त्रियांचा प्रायव्हेट पार्ट दुखत असेल तर त्यावर उपाय करणे. यावर अश्वगंधा उपयोगी आहे.

• मानसिक तणाव कमी करते. तसेच शांत झोप देणारी, रक्त दाब (ब्लड प्रेशर) नियंत्रणात आणणारी व रक्त शुद्ध करणारी तसेच हिमोग्लोबिन वाढवणारी अश्वगंधा आहे.

• मानवी तणावात या औषधाचा वापर करतात.

• स्त्री व पुरुष यांची सेक्स क्षमता वाढवण्याचे काम व जास्त काळ टिकवण्याचे काम अश्वगंधा करते.

• Brest canccer मध्ये स्त्रियांसाठी अश्वगंधा क्युमो थेरपी करताना अश्वगंधा वापरतात.

• Parkinsonism मध्ये वापर अश्वगंधाचा करतात.

• पुरुष मसलटोन वाढवण्यासाठी अश्वगंधा खातात.

• T.b. सारख्या आजारावर अश्वगंधा उपयोगी पडते.

• लहान मुलांसाठी तर ती बालमित्र आहे. वजन वाढवणे, कफ कमी करणे, हाडे बळकट करणे, यासाठी लहान मुलांना फायदेशीर आहे. म्हणून बाळगुट्टित तिचा वापर केला जातो.

• मुडदूस या रोगावर अश्वगंधा उपयुकत आहे.

• कोणी कसे व किती प्रमाणात अश्वगंधाचे चूर्ण खावे.

• मोठ्या लोकांनी पाव चमचा अश्वगंधाची पावडर सेवन् करावी.

• लहान मुलांना चिमुट भर चूर्ण द्यावे. दुधासोबत देणे चांगले. पण प्रकृती पाहून वैद्यकिय सल्याने घेणे चांगले.

• अश्वगंधा सेवन सलग २१ ते ४२ दिवस करणे लाभदायक असते.

• अश्वगंधा ही उष्ण गुणांची असल्याने पित्तप्रधान व्यक्तीने वैद्यकिय सल्याने तिचे सेवन करावे.

• सहसा अश्वगंधा सेवन हे दुधासोबत उकळून घेणे चांगले. त्यातसोबत खडीसाखर टाकूनखाणे फायदेशीर असते.

अशी आहे अश्वगंधा वनस्पती विषयी आयुर्वेदीक माहिती